آیه خمس (تفسیر منقول)در این مقاله نمونه‌ای از تفاسیر معتبر منقول از اهل بیت (علیهم‌السّلام) به عنوان آموزش کیفیت صحیح پرداختن به تفسیر قرآن کریم و روش استنباط معانی حکیمانه آن، آورده و به بررسی آن خواهیم پرداخت. مانند آیه ۴۱ سوره انفال «و اعلموا ان ما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول ولذی القربی؛ و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان (او)... است.» وجوب خمس را امام (علیه‌السلام) در منافع و غنایم شمرده‌اند. و اینکه این خمس به چه کسانی تعلق می‌گیرد را بیان می‌کند. ۱ - مقدمه«و اعلموا ان ما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول ولذی القربی؛ و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان (او)... است.» این آیه، پس از جنگ بدر، زمانی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنوز غنیمت‌های جنگ را تخمیس نکرده بود نازل شد. عبادة بن صامت می‌گوید: پیامبر پس از جنگ بدر، در تمام غنایمی که مسلمانان به دست می‌آوردند خمس مقرر داشت و این آیه عام است و شامل تمام غنایم جنگی می‌شود. ۲ - معنای سریهاز ابن عباس روایت شده است که: پیامبر هرگاه سریه‌ای ««سریه به اعزام گروه‌های کمتر از چهارصد سرباز گفته می‌شود و از آن جهت سریه گفته می‌شوند که شرکت‌کنندگان در آن، زبدگان شمرده می‌شوند.» سری، هر چیز نفیسی را گویند. در لغت نامه دهخدا آمده است: سریه، به اصطلاح اهل حدیث، لشکری که حضرت رسالت‌پناه خود در آن نباشد و به سرکردگی یکی از اصحاب فرستاده باشند.» [۵]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۹، ص۱۳۶۴۳.
را برای نبرد می‌فرستاد و آنان غنیمتی به دست می‌آوردند آن را تخمیس می‌کرد. ۳ - عمومیت آیه خمسولی در تفاسیر اهل بیت (علیهم‌السّلام) چنین آمده است که آیه شامل تمام منافعی می‌شود که انسان در زندگی از طریق تجارت، حرفه یا کشاورزی به دست می‌آورد؛ یعنی هر سودی که انسان از کارکرد خود در طول سال می‌برد، اگر بیش از مصارف سال خود و افراد تحت تکفلش باشد، به آن خمس تعلق می‌گیرد. این برداشت از آیه، از طریق ائمه هدی (علیهم‌السّلام) وارد شده است؛ زیرا غنیمت را در آیه به معنای لغوی آن لحاظ کرده‌اند که هر سود و منفعتی را دربرمی‌گیرد، چه اینکه غُنْم طبق گفته خلیل بن احمد در العین به معنای هر فایده‌ای است که انسان به دست آورد؛ در نتیجه در عبارت ما غنمتم من شیء که مای موصول به کار رفته مفید معنای عموم است و شامل هر چیزی می‌شود که انسان به دست می‌آورد؛ خواه غنیمت جنگی باشد و خواه سود یا فایده تجارت و غیر آن. ۴ - وجوب خمس در غنایم و منافعامام جواد (علیه‌السّلام) می‌فرماید: پرداخت خمس غنایم و منافع در هر سال بر مسلمانان واجب است؛ خداوند می‌فرماید: و اعلموا ان ما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول ولذی القربی و غنایم و فواید هر منفعتی را که انسان به دست می‌آورد و هر فایده‌ای که به او می‌رسد و هر جایزه‌ای که دارای ارزش بالاست و کسی به دیگری می‌بخشد، همچنین میراثی که گمان آن را نمی‌برده را شامل می‌شود. سماعه از امام کاظم (علیه‌السّلام) درباره خمس پرسید. حضرت فرمود: خمس به هر فایده‌ای که مردم به دست می‌آورند، کم یا زیاد، تعلق می‌گیرد. ۴.۱ - قول طبرسیطبرسی می‌گوید: علمای امامیه گفته‌اند: خمس در هر فایده‌ای که انسان از طریق کارکرد و تجارت به دست می‌آورد واجب است؛ همچنین در گنج، معادن و آنچه از طریق غواصی در دریا به دست می‌آورد و غیر آن، خمس واجب است. -آنگاه می‌گوید:- با این آیه می‌شود بر فتوای علمای شیعه استدلال کرد؛ چون در لغت، غنیمت و غُنْم بر تمام موارد بالاطلاق می‌شود. کسانی که مستحق اخذ خمس هستند عبارتند از اهل بیت پیامبر و ذریه پاک آن حضرت؛ که اگر خواستند می‌گیرند و اگر نخواستند نمی‌گیرند و به مسلمانان نیازمند واگذار می‌کنند یا در کارهای خیر و در راه خدا مصرف می‌کنند. ۴.۲ - قول ابن عباسنجده حروری از عبدالله بن عباس پرسید: ذوی‌القربی که مستحق دریافت خمس‌اند کیانند؟ گفت: ما خود را مستحق اخذ آن می‌دیدیم، ولی مردم آن را نپذیرفتند. سپس به ابن عباس گفت: به نظر تو خمس برای چه کسانی مقرر شده است؟ ابن عباس گفت: خمس مخصوص خویشاوندان پیامبر است که پیامبر خمس را میان آنان تقسیم کرد. عمر هم بخشی از خمس را نزد ما آورد که به نظر ما کمتر از حقمان بود؛ لذا به او برگردانیدم و از او نپذیرفتم. او به خویشاوندان پیامبر آن قدر از خمس را می‌داد که بتواند با آن ازدواج کنند یا بدهی خود را به طلبکار بپردازند و به فقرای ایشان هم اندکی می‌داد، ولی نپذیرفت که بیشتر از این را بپردازد. ۵ - خمس در دوران خلفای ثلاثابن منذر از عبدالرحمان بن ابی‌لیلی نقل کرده است که گفت: از علی درباره خمس پرسیدم و گفتم: ای امیر مؤمنان! ابوبکر و عمر سهم شما در خمس را چه می‌کردند؟ فرمود: در دوره حکومت ابوبکر خمس در کار نبود، اما در دوران حکومت عمر، او هر غنیمتی که در جنگ‌ها به دست می‌آورد خمسش را به من می‌پرداخت تا اینکه موقع تقسیم غنایم شوش و جندی شاپور فرا رسید، عمر در حالی که من در کنارش بودم گفت: این سهم شما اهل بیت از خمس است. عده‌ای از مسلمانان دچار مشکل شده‌اند و نیاز شدید دارند؛ می‌توانم آنها را به ایشان بدهم؟ گفتم: آری، ولی عباس بن عبدالمطلب از جا پرید و گفت: در آنچه سهم ماست دخالت نکن. سپس حضرت فرمود: بخدا سوگند! در حکومت عثمان، ما خمس دریافت نکردیم و توان دریافت آن را هم نداشتیم. ۶ - متعلقین خمساز زید بن ارقم روایت شده است که گفت: آل‌محمد که به آنان خمس داده می‌شود عبارتند از آل‌علی، آل‌عباس، آل‌جعفر و آل‌عقیل. در روایت صحیح از امام باقر (علیه‌السّلام) است که فرمود: ذوی‌القربی خویشاوندان پیامبرند، و خمس از آن خدا، پیامبر خدا و ماست. در حدیث امام رضا (علیه‌السّلام) آمده است: آنچه از آن خدا بود برای رسول خداست و آنچه برای رسول خداست برای امام است. پیش از این در بحث از تاویل به این آیه اشاره شد. ۷ - نتیجهآنچه طبق برداشت از روایات صادر از معصومین (علیهم‌السّلام) به نظر می‌رسد آن است که تمام خمس به امام -که ولی امر مسلمانان است- تعلق دارد و در هر جا که صالح دید، مصرف می‌کند. البته باید از نصف آن، نیاز فقرای بنی‌هاشم را تامین کند و اگر نیاز آنان بیشتر از آن باشد از سهم خود جبران کند؛ که تفصیل آن در فقه با اختلاف در اقوال و نظرها بیان شده است. ۸ - پانویس۹ - منبعمحمدهادی معرفت، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۴۷۶-۴۷۸. رده‌های این صفحه : آیات الاحکام | آیات مشهور | آیات مشهور سوره انفال | آیه خمس | مقالات تفسیر و مفسران
|